“Ik hoop echt dat heel veel mensen zich hier niet in herkennen, maar dat ze wel de signalen herkennen”, is de opener van Raoul Bakkes als hij gevraagd wordt enige achtergrond te verschaffen bij het thema ‘opvang’. De directeur-bestuurder van de Eindhovense organisatie Neos weet als geen ander waar hij over praat, want zijn collega’s en hij zijn al zo’n 20 jaar verantwoordelijk voor ‘de ondersteuning en de begeleiding van kwetsbare burgers naar een nieuw perspectief’. Achter die noodgedwongen generieke missie gaat een wereld schuil waar niemand graag mee te maken heeft, maar die niet genegeerd mag worden. Een belangrijke component binnen die wereld is ‘de opvang’.

Opvang

Nu zijn er in Nederland verschillende soorten opvang voorhanden, zo ook bij Neos. De opvang bij huiselijk en eergerelateerd geweld is een van de specialismen van de Eindhovenaren. Deze activiteit staat van oudsher bekend als ‘vrouwenopvang’, maar die term dekt de lading niet. “Want, vult Bakkes aan, “ook mannen kunnen slachtoffer zijn van huiselijk geweld, ook al is daar minder aandacht – en vaak zelfs begrip – voor. Desalniettemin ligt de focus bij Neos sterk op de opvang van vrouwen die te maken hebben met huiselijk geweld; niet alleen omdat er in Brabant al een plek is om mannelijke slachtoffers op te vangen maar ook simpelweg omdat onder vrouwen de behoefte het grootst is.”

Huiselijk geweld

Het woord ‘huiselijk’ in de term ‘huiselijk geweld’ verwijst naar de relatie tussen pleger en slachtoffer, waarbij er meestal sprake is van een machtsverschil en het slachtoffer afhankelijk is van de dader. Net als de term ‘opvang’ is ook ‘huiselijk geweld’ een containerbegrip. Het kan bij huiselijk geweld zowel om lichamelijk als om seksueel en psychisch geweld gaan, en er zijn meerdere verschijningsvormen.

VERSCHIJNINGSVORMEN

De meest voorkomende vorm van huiselijk geweld is partnergeweld. Dat kan relatief ‘onschuldig’ beginnen, met uitingen die velen niet direct kwalificeren als geweld, zoals schelden en schreeuwen. Maar escalatie ligt vaak op de loer, wijst onderzoek uit; via stalking of bedreigingen is de stap naar fysiek geweld helaas vaak snel gezet.

Kindermishandeling is een andere vorm van huiselijk geweld. Ook hier is vaak zowel een emotionele als een fysieke component aanwezig. En natuurlijk is er een directe link met partnergeweld, want ook wanneer kinderen zelf niet mishandeld worden maar getuige zijn van geweld tussen ouders kan dit van grote invloed zijn op hun ontwikkeling.

Het andere uiterste – ten minste qua leeftijd van het slachtoffer – is ouderenmishandeling. Deze vorm komt niet alleen voor in de huiselijke of familiekring, maar wordt ook waargenomen onder medewerkers in de zorg of in een zorginstelling. Kleineren en uitschelden van de senior en financiële uitbuiting zijn daar schrijnende voorbeelden van.

Verder is eergerelateerd geweld een relatief veel voorkomende vorm van huiselijk geweld. Het gaat in dit geval om geweld dat gepleegd is om de familie-eer te beschermen, met als trieste uitwassen problemen als huwelijksdwang, verstoting en gedwongen abortus.

Ten slotte valt mensenhandel nog onder huiselijk geweld. In Nederland wordt daaronder het werven, vervoeren of huisvesten van iemand verstaan om diens inkomsten af te nemen of niet uit te betalen. Daar komt dwang, geweld, misleiding bij kijken, of misbruik van een kwetsbare positie, zoals bij kinderen.

Traject bij huiselijk geweld

De weg naar opvang en de begeleiding in geval van huiselijk geweld begint vaak bij Veilig Thuis. Deze organisatie neemt meldingen aan van huiselijk geweld en kindermishandeling en biedt advies en ondersteuning op dit gebied. Als daar reden toe is, verwijst Veilig Thuis het slachtoffer door naar een gespecialiseerde organisatie. Zoals Neos.

“Zodra wij een melding binnenkrijgen, zetten onze experts een korte telefonische screening op om na te gaan wat er precies aan de hand is en welke hulpverleners en instanties al betrokken zijn. Daarna zetten we een risicoscreening op met de vrouw, waarbij we de veiligheidssituatie in beeld brengen en bekijken welke veiligheidscode op de situatie van toepassing is. Al naar gelang code groen, oranje of rood van toepassing is, stippelen we het vervolgtraject uit”, legt de bestuurder uit.

Aan de hand van die bevindingen maakt de hulpverlener een keuze voor ‘opvang en begeleiding’ of ‘opvang in acute crisissituaties’, zoals de trajecten bij Neos gekenmerkt worden.

Opvang en begeleiding

Bij het traject ‘opvang en begeleiding’ wordt het slachtoffer bij structurele onveiligheid binnen de vrouwenopvang geplaatst, oftewel op een locatie die velen van oudsher nog kennen als het Blijf van m’n Lijfhuis.

Zodra de veiligheid en de andere voorwaarden voor uitstroom naar begeleid zelfstandig wonen dit toelaten, stroomt de vrouw – vaak met kinderen – door naar een zogeheten trainingshuis, waar ze leert om weer zelfstandig te leven. Soms staan financiële problemen doorstroom in de weg; zo moet bijvoorbeeld eerst de echtscheiding rond zijn en schulden als hypotheek verdeeld zijn voordat de vrouw recht heeft op allerlei toeslagen. Ook op dat gebied kan Neos specialistische hulp bieden.

De begeleidingscomponent in het traject ‘opvang en begeleiding’ start met een intake en een zogeheten krachteninventarisatie. Die dient enerzijds om de medewerkers van Neos inzicht te bieden in de krachten, interesses, hulpbronnen en wensen van de deelneemster, zoals cliënten bij Neos genoemd worden. Anderzijds biedt die inventarisatie het voordeel dat deelneemsters inzicht krijgen in hun eigen talenten en krachten; dat motiveert ze, waardoor ze weer hun eigen doelen gaan stellen en daarmee aan de slag gaan door kleine acties uit te voeren. Van daaruit stelt Neos concrete doelen en een actieplan op, en zoekt daarbij de samenwerking met het hele systeem, inclusief kinderen.

Opvang in acute crisissituaties

Is het traject ‘opvang en begeleiding’ niet toereikend vanwege de urgentie van de situatie, dan wordt de deelneemster direct meegenomen in het traject ‘opvang in acute crisissituaties’. Dit traject, dat wordt gebruikt om de tijd tussen aanmelden en risicoscreening te overbruggen, zet Neos in bij code rood, dus bij acute dreiging of ernstig gevaar. Deze dienst is 24/7 beschikbaar en voorziet in een noodbed voor maximaal 3 nachten. Dit soort opvang kan op elk moment ingezet worden op verzoek van Veilig Thuis of van de politie, die acuut veiligheid moeten bieden door veilige opvang, bij Neos of elders in het land.

Mocht er een wachttijd zijn, en dat is tegenwoordig helaas niet ondenkbaar, dan is de verwijzer verantwoordelijk voor het zoeken naar een tussentijdse oplossing; hij kan dan bijvoorbeeld familie en kennissen van de deelneemster polsen, of tijdelijk een hotel of een andere verblijfplaats regelen.

Als de veiligheid gewaarborgd is, kan Neos besluiten over te gaan tot ambulante dienstverlening.

Geen eenduidig daderprofiel

In de loop der jaren is veel onderzoek gedaan naar huiselijk geweld. Ook Neos heeft zorgvuldig opgetekend wat de oorzaken zijn van huiselijk geweld tegen haar deelnemers, en wat de daderprofielen zijn. “Voor zover mogelijk”, aldus Raoul Bakkes. “De precieze oorzaak van alle afzonderlijke gevallen die we behandelen, zijn natuurlijk lastig te achterhalen. Maar door de bank genomen zien wij bij ons in Eindhoven de oorzaken die onderzoekers ook op landelijk niveau waarnemen: gebrek aan sociale en materiële status, de overdracht van ouder op kind, neurologische stoornissen, de dominantie van de man en ten slotte jeugdtrauma’s.

En natuurlijk zijn er ook nog andere factoren onderzocht op hun relevantie op dit thema, die we ook in ogenschouw moeten nemen. Zoals geslacht, betrokkenheid bij andere delicten, recidive, migratieachtergrond, complexe multiproblematiek en het opgroeien in eenoudergezinnen. Onze conclusie: een eenduidig profiel van ‘de geweldpleger’ is heel lastig op te stellen.”

Toekomst van de opvang

Neos is al ruim 20 jaar actief in haar sector, en staat stevig genoeg in haar schoenen om te weten welke taken ze aan collega’s in het veld kan overlaten en met welke expertise ze zelf de grootse impact kan hebben voor haar deelnemers. In haar strategische plan heeft Neos dan ook aangegeven dat ze focust op dak- en thuislozen van 18+ met een complexe problematiek en op slachtoffers van huiselijk geweld en mensenhandel.

Speciale aandacht gaat daarbij uit naar hulp aan slachtoffers van jeugdprostitutie, een probleem dat nauw samenhangt met emancipatie. “Zoals bij alles wat we doen bij Neos kijken we ook bij dit probleem naar het grotere geheel. Hulp bij huiselijk geweld is gebaat bij een systemische aanpak, en dat geldt ook bij andere issues waar wij bij Neos mee te maken hebben. Alleen verschilt de omvang van het systeem per problematiek; bij huiselijk geweld is ‘het systeem’ vaak beperkt tot de familie, bij prostitutie en mensenhandel spelen natuurlijk ook nog andere krachten”, vertelt Bakkes.

Bij de aanpak van jeugdprostitutie en geweld tegen vrouwen leunt Neos zwaar op de stimulerende werking van de normen en waarden in de Nederlandse samenleving, waarvan emancipatie en de daarmee samenhangende mondigheid erg belangrijk zijn. “Zeker als we buitenlandse vrouwen bijstaan die net in Nederland zijn, merken we dat sommigen in eerste instantie verbaasd zijn over het feit dat man en vrouw hier gelijk zijn, maar daar vervolgens zelf ook snel aan wennen. Die dynamiek proberen wij natuurlijk te benutten. Want wie ziet hoe het ook kan, en zich gesteund voelt door de maatschappij waarin ze leeft, laat zich minder snel in de slachtofferrol dwingen”, aldus Bakkes.

“In het verlengde daarvan is voor vrouwen ook nog een wereld te winnen als het gaat om de Wet tijdelijk huisverbod, of andere regelingen waarbij een man en zijn partner en kinderen noodgedwongen uit elkaar gehaald worden. Nu is het vaak nog zo dat de vrouw moet verkassen, om haar veiligheid te waarborgen. Maar zo straf je in feite het slachtoffer. Dat dat beter kan, behoeft natuurlijk geen betoog. Ook hierin speelt de discussie over emancipatie en genderspecifieke eigenschappen een grote rol. Als wij als maatschappij al veel vroeger aandacht vragen en oplossingen aandragen voor de achterstelling van vrouwen, op welk vlak dan ook, dan komen we een heel eind in de goede richting. In Eindhoven zijn we in ieder geval goed op weg op dit gebied”, besluit de bestuurder.